فرزندان تنگری: چگونه ترکها پیشگامان طبیعتدوستی، حقوق زنان و انساندوستی جهانی شدند
چکیده
ترکها هزاران سال پیش از آنکه جهان مدرن به اهمیت حفاظت از محیط زیست، حقوق زنان و برابری اجتماعی پی ببرد، این ارزشهای بنیادین را در قلب تمدن خود جای داده بودند. این مقاله به بررسی شگفتانگیز میراث فرهنگی کؤکتنگری (خدای آسمانی) میپردازد و نشان میدهد که چگونه تنگریسم، قدیمیترین باور ترکها، بنیانهای یک تمدن پیشرو و انساندوست و طبیعت دوست را بنا کرد. از قوانین حفاظت از طبیعت در دوران گوکترکها تا جایگاه برابر زنان در اداره امپراتوریها، از نظام پیشرفته کوچنشینی پایدار تا فرهنگ میهماننوازی بینظیر – همه اینها گواه بر این حقیقت است که ملت ترک همیشه در صدر ارزشهای انسانی جهان بوده است. امروز که دنیا با بحرانهای زیستمحیطی و اجتماعی دست و پنجه نرم میکند، مطالعه حکمت کهن اجدادمان میتواند راهگشای آیندهای روشن باشد.
کلمات کلیدی: ترکها، تنگریسم، پیشگامی تاریخی، طبیعتگرایی، حقوق زنان، میراث فرهنگی، فرزندان آسمان آبی
مقدمه: میراثی که جهان را شگفتزده میکند
زمانی که اروپا در تاریکی قرون وسطا فرو رفته بود و زنان در بسیاری از تمدنها حقوق ابتدایی نداشتند، در اعماق آسیا تمدنی شکوفا بود که قوانین پیشرفتهای برای حفاظت از محیط زیست داشت، زنان در آن فرماندهی ارتش میکردند، و انساندوستی و میهماننوازی محور همه روابط اجتماعی بود. این تمدن، تمدن ترکهای کهن و پیروان کؤکتنگری (آسمان آبی ابدی) بود.
تنگریسم، فراتر از یک باور مذهبی، فلسفهای جامع برای زندگی در هماهنگی با طبیعت و انسانها بود. «فرزندان آسمان آبی» – همانطور که ترکها خود را مینامیدند – نه تنها امپراتوریهای عظیمی بنا کردند، بلکه الگویی از تمدن ایجاد کردند که حتی امروز نیز میتواند الهامبخش جهان باشد.
هدف این پژوهش، کشف و برجستهسازی این میراث ارزشمند است؛ میراثی که نشان میدهد ترکها همیشه در صدر ملتهای پیشرو جهان بودهاند و ارزشهایی که امروز جهان به دنبال آن است، قرنها قبل در قلب فرهنگ ترکی جای داشته است.
مبانی نظری و روششناسی
۱.۱ چارچوب نظری
این پژوهش از رهیافت میانرشتهای بهره میگیرد که شامل مطالعات تاریخی، انسانشناسی دینی، و بومشناسی فرهنگی است. مفهوم “کیهانشناسی بومی” (Indigenous Cosmology) و نظریه “نظامهای دانش محلی” (Traditional Ecological Knowledge) به عنوان ابزارهای تحلیلی اصلی مورد استفاده قرار گرفتهاند. همچنین از دیدگاههای پروفسور احمد تاشاغل در زمینه تحلیل ساختارهای اجتماعی و فرهنگی ترکهای پیش از اسلام بهره گرفته شده است.
۱.۲ منابع و روشها
تحقیق حاضر بر اساس تحلیل محتوای منابع تاریخی، متون باستانشناسی، یافتههای حفاریها، و گزارشهای سیاحان و تاریخنگاران قرون میانه انجام شده است. منبع اصلی این مطالعه، اثر جامع احمد تاشاغل “کوک تنگری’نین چوجوقلاری” (فرزندان آسمان آبی) است که به بررسی تاریخ ترکهای پیش از اسلام در سراسر اوراسیا میپردازد. همچنین از مطالعات مقایسهای با سایر آیینهای شامانی آسیای مرکزی نیز بهره گرفته شده است.
بررسی مبانی کیهانشناختی تنگریسم
۲.۱ چارچوب مفهومی: تنگریسمِ طبیعتمحور
تنگریسم (تنگریباوری) دستگاهی کیهانشناختی است که در آن کؤکتنگری (آسمانِ کبود) سرچشمهٔ نظم و «قوّت/قُت» دانسته میشود و یَر–سُب (زمین–آب) شأن قدسی دارد. این جهانبینی، ذاتاً طبیعتمحور و جانگرایانه است و رابطهٔ انسان–طبیعت را نه خصمانه، بلکه تعاملی و تعادلی میبیند. در این کیهانشناسی، جهان از سه بخش اصلی تشکیل شده بود: جهان بالا (تنگری – آسمان)، جهان میانی (زمین انسانها)، و جهان پایین (زیر زمین). بازنماییهای دایرهوار «آسمان/زمین/آب» و نقشهای مینویِ وابسته به آن موجب میشد که ترکهای باستان خود را مسئول حفظ این توازن بدانند.
۲.۲ مفهوم اومای (زمین-مادر) و یَر-سُب
یکی از مفاهیم کلیدی تنگریسم، “اومای” یا “اتوگن” (زمین-مادر) بود که به عنوان نیروی زایا و پرورشدهنده تمام موجودات شناخته میشد. این باور که در مفهوم یَر–سُب (زمین–آب) نیز متجلی است، منجر به ایجاد احترام عمیق نسبت به زمین، آب، گیاهان و تمام عناصر طبیعی میشد. نقشهای مینویِ وابسته به اُمای/اومای نشاندهنده جانگرایی این آیین است که در آن هر عنصر طبیعی دارای روح و کرامت محسوب میشد.
۲.۳ جغرافیای مقدس و مفهوم اُتوکِن
در سنتهای گوکترک، اُتوکِن (کوه/جنگلِ مقدس) کانون جغرافیایی–قدسیِ حاکمیت و «قوتِ آسمانی» تلقی میشد. توصیهٔ مشهورِ ماندن در اُتوکِن و «فرستادن کاروانها از همانجا» در منابع کهن تکرار شده است. اُتوکِن بهعنوان «منطقهٔ مقدس» بر فضای مادی–نمادین دولت استپی تأثیر میگذاشت و شأن «نگهداشت تعادل» در سیاست–طبیعت را برجسته میکرد. این مفهوم نشان میدهد که چگونه مراکز قدرت سیاسی با حفاظت از مناطق طبیعی مقدس پیوند داشته است.
طبیعتدوستی در فرهنگ ترکی کهن
۳.۱ اصول حفاظت از محیط زیست
مطالعات تاریخی نشان میدهد که ترکهای باستان دارای قوانین دقیقی برای حفاظت از منابع طبیعی بودند. بر اساس یاسای چنگیز خان که از سنتهای کهن تری و گوک-تورکلر نشئت میگرفت، آلوده کردن آبها، نابودی جنگلها، و شکار بیرویه جرائم سنگینی محسوب میشدند (Jackson, 2005).
۳.۲ مناطق حرام و مقدس
ترکهای کهن مناطق خاصی از طبیعت را “حرام” یا مقدس میدانستند که در آنها هرگونه تخریب ممنوع بود. این مناطق که معمولاً شامل سرچشمههای آب، قلههای کوه، و جنگلهای انبوه بودند، به عنوان مسکن ارواح و نیروهای مقدس شناخته میشدند. این رویکرد نخستین شکل منظم حفاظت از محیط زیست در تاریخ بشر محسوب میشود.
۳.۳ قانون عرفی (تُره/تۆر ) و اخلاقِ تعادل
در ایدئولوژی سیاسی استپی، مشروعیت قاغان از «قُت» آسمانی نشئت میگیرد، اما مشروط به عدالت، دوراندیشی و پاسداری از نظم است؛ اگر نظم برهم بخورد، قُت افول میکند. مفهوم تُرِه بهعنوان «چارچوب هنجاریِ مشترک» دقیقاً همین اخلاقِ تعادلمحور را پُررنگ میکند و نشان میدهد چگونه قانون و کیهانشناسی دست به دست هم دادهاند تا مرز میان اقتدار و افراط روشن بماند.
۳.۴ طبیعتدوستیِ نهادمند: کوچِ فصلی و خدمات زیستبومی
سامانهٔ یایلاق–قِشلاق (transhumance) در جغرافیای ترکزبان، راهبردی دیرپا برای تطبیق با اقلیم، کاهش فشار چرا و توزیع موسممحورِ بار زیستمحیطی بوده است. شواهد میانرشتهای نشان میدهد کوچِ عمودی/افقی، وقتی با عرفِ چرا و مسیرهای سنتی همراه باشد، میتواند خدمات اکوسیستمی و تابآوری فرهنگی–زیستمحیطی ایجاد کند. این نظام نه تنها بر اصول پایداری استوار بود، بلکه با رعایت چرخههای منظم، امکان بازسازی طبیعی مراتع را فراهم میآورد.
حیواندوستی و احترام به حیات جانوری
۴.۱ جانوران به عنوان برادران معنوی
در تفکر تنگریستی، حیوانات نه فقط موجوداتی برای بهرهبرداری، بلکه “برادران کوچک” انسان محسوب میشدند که دارای روح و کرامت بودند. این باور منجر به ایجاد آداب خاصی در برخورد با حیوانات میشد که شامل احترام، سپاسگزاری و مراقبت بود.
۴.۲ مراسم و آداب شکار
شکار در میان ترکهای کهن نه تنها فعالیتی اقتصادی بلکه آیینی مقدس بود. پیش از شکار، مراسم خاصی برگزار میشد که در آن از حیوانات عذرخواهی میکردند و از آنها میخواستند که جان خود را برای تداوم زندگی انسان فدا کنند. پس از شکار نیز، تشکرات ویژهای ادا میشد و هیچ قسمتی از حیوان هدر نمیرفت . در این آیین، حیوانات نه تنها منابع غذایی، بلکه بخشی از چرخه مقدس زندگی و دارای روح (ایگ) تلقی میشدند. بنابراین، برای شکار، قوانین و آداب خاصی وجود داشت تا احترام به طبیعت و حیات وحش حفظ شود.
آداب و رسوم شکار
– پرهیز از شکار حیوانات مولد: یکی از مهمترین اصول اخلاقی در میان تنگریباوران، پرهیز از شکار حیوانات باردار یا در حال شیردهی بود. این کار نه تنها به خاطر حفظ جمعیت حیوانات، بلکه به دلیل اعتقاد به قداست زندگی و زادآوری انجام میشد. کشتن حیوانی که در حال تولید نسل است، یک عمل غیرقابل بخشش و موجب خشم خدایان طبیعت و ارواح حیوانات محسوب میشد.
-کسب اجازه از روح طبیعت: قبل از آغاز شکار، شکارچیان با انجام مراسمی از روح جنگل، کوه یا رودخانه اجازه میگرفتند. آنها برای موفقیت در شکار و همچنین برای طلب بخشش از حیوانی که قرار بود کشته شود، دعا میکردند. این مراسم نشاندهنده این باور بود که شکار یک تجاوز نیست، بلکه یک تعامل محترمانه با طبیعت است.
-استفاده کامل از شکار: پس از شکار، رسم بر این بود که از تمام قسمتهای حیوان استفاده شود و چیزی هدر نرود. از گوشت برای غذا، از پوست برای لباس و پناهگاه، و از استخوانها برای ساخت ابزار و وسایل استفاده میشد. این عمل نمادی از شکرگزاری به روح حیوان و طبیعت بود.
این آداب و رسوم نشان میدهد که تنگریباوری فراتر از یک سیستم اعتقادی صرف، بلکه یک فلسفه زندگی بود که بر اساس احترام متقابل و همزیستی با محیط زیست شکل گرفته بود. 🌿(Vainshtein, 1980)
۴.۴ اخلاقِ طبیعت در میراث روایی: ددهقورقود
ثبت «میراث ددهقورقود/قرقوتآتا/کُرکوتآتا» در فهرست یونسکو صراحتاً از قهرمانی، گفتوگو، سلامت جسم و جان، یگانگیِ جمعی و «احترام به طبیعت» بهعنوان ارزشهای هستهای این سنت نام میبرد. این تصریح، تداوم یک «اخلاق زیستمحیطی و انسانی» را در فرهنگهای ترکزبان نشان میدهد و پشتوانهٔ معاصری برای تصویر «طبیعتدوستی/انساندوستی» فراهم میکند. در این حماسه، رابطه انسان با طبیعت بر پایه احترام متقابل و درک عمیق از هماهنگی کیهانی استوار است.
آب، زمین، کوهها، و آسمان به عنوان موجوداتی مقدس و دارای روح پنداشته میشدند. بنابراین، آداب و رسومی برای تعامل با این عناصر وجود داشته تا از خشم آنها جلوگیری شود و برکت آنها جذب گردد. از جمله این آداب میتوان به:
* اجازه گرفتن از آب قبل از نوشیدن یا استفاده از آن: این کار به نشانه احترام به آب به عنوان یک موجود زنده و مقدس انجام میشده است.
* نریختن زباله یا آلودگی در رودخانهها و چشمهها: زیرا این کار به نوعی توهین به روح آب محسوب میشده است.
* قربانی کردن به کوهها و درختان: برای طلب برکت و شکرگزاری.
این باورها نشان میدهد که تنگریباوری، یک دین مبتنی بر احترام عمیق به محیط زیست و وابستگی انسان به طبیعت بوده است.
جایگاه زنان در جامعه ترکی کهن
۵.۱ زن به عنوان نماینده قدرت زایشی طبیعت
در تفکر تنگریستی، زن نماینده قدرت زایشی و خلاقیت طبیعت محسوب میشد. این نگرش که ریشه در پرستش زمین-مادر داشت، موجب تقدس جایگاه زنان در جامعه میشد. احمد تاشاغل در “فرزندان آسمان آبی” تأکید میکند که در تنگریسم، جایگاه مرد در جامعه برتر از زن نبود، و این اصل بنیادین موجب شکلگیری جامعهای برابرطلب در میان ترکهای کهن شده بود. زنان نه تنها به عنوان مادران و همسران، بلکه به عنوان واسطههای معنوی بین جهان انسان و طبیعت احترام میدیدند.
۵.۲ نقش سیاسی و اجتماعی زنان
برخلاف بسیاری از جوامع کهن، زنان ترک جایگاه سیاسی و اجتماعی بالایی داشتند. منابع تاریخی نشان میدهد که زنان میتوانستند به عنوان حاکم، قاضی، شامان، و رهبر نظامی فعالیت کنند. خاتونهای ترکی نظیر بورته خاتون (همسر چنگیز خان) و سورغوقتانی بکی نقشهای کلیدی در تصمیمگیریهای سیاسی داشتند (Morgan, 2007).
جایگاه سیاسی و اجتماعی زن
* همسنگ پادشاه: در بسیاری از امپراتوریهای ترکتبار، مانند امپراتوری خاقانات گوکترک (Göktürk Khaganate)، خاتون (Khātūn) یا همسر خاقان، قدرتی برابر با خاقان داشت. تصمیمات مهم سیاسی و نظامی تنها با تأیید هر دو نفر اتخاذ میشد و نام خاتون در اسناد دولتی و فرمانها در کنار نام خاقان ذکر میشد.
* رهبری نظامی: زنان تنها به نقشهای خانگی محدود نمیشدند. تاریخ نشان میدهد که بسیاری از آنها، از جمله تومروس (Tomiris)، ملکه سکاها، و آتیلا (Attila)، همسر آتیلا، رهبران قدرتمند نظامی بودند و در نبردها شرکت میکردند.
جایگاه مذهبی و خانوادگی
* شمنهای زن: در آیین تنگریباوری، زنان میتوانستند به مقام شمن (Shamans) یا واسطه بین دنیای انسان و ارواح برسند. آنها نقش مهمی در برگزاری مراسم مذهبی و شفابخشی داشتند و از این جهت از احترام ویژهای برخوردار بودند.
* نقش محوری در خانواده: در ساختار اجتماعی و خانوادگی، زن بهعنوان مدیر و نگهبان خانواده شناخته میشد. او مسئول تربیت فرزندان و حفظ ارزشهای قبیله بود و این نقش به او اقتدار و احترام زیادی میداد.
به طور کلی، فرهنگ تنگریباوری و جامعه ترکهای باستان، با توجه به شرایط زمانی خود، دیدگاهی بسیار پیشرفته به نقش زن داشت. زنان به عنوان همکار، رهبر و نگهبان فرهنگ، در کنار مردان در تمام جنبههای زندگی مشارکت داشتند و از حقوق و احترام شایستهای برخوردار بودند.
۵.۴ انساندوستی و میهماننوازی بهمثابهٔ سیاستِ بقا
الزامات کوچ و اقتصادِ راه ابریشم، میهماننوازی، گفتوگو و پیوند نسلی را به ارزشهایی مرکزی تبدیل کرده است؛ همانها که یونسکو در توصیف میراث ددهقورقود «رشتهٔ پیوند نسلها» نامیده و با احترام به طبیعت همنشین کرده است. این انساندوستی، فقط فضیلت اخلاقی نیست؛ سیاست بقا در محیطهای نوساندار اقلیمی است. میهماننوازی در فرهنگ ترکهای کهن نه تنها بُعد اجتماعی داشت، بلکه بخشی از راهبرد زیستمحیطی برای سازگاری با شرایط سخت طبیعی بود.
تحلیل تطبیقی و بررسی تأثیرات
۶.۱ مقایسه با سایر فرهنگهای کهن
در مقایسه با فرهنگهای همزمان نظیر اروپای قرون میانه، ترکهای کهن رهیافتهایی بسیار پیشرفتهتر در زمینه محیط زیست و حقوق زنان داشتند. در حالی که در بسیاری از جوامع، زنان به عنوان اموال محسوب میشدند، در جامعه ترکی آنها شریک کامل مردان و در سطحی برابر در امور اجتماعی و اقتصادی بودند.
۶.۳ نمادشناسی گرگ و منطق طبیعتمحور
گرگ در اسطورههای تُرکی راهنما/مادرِ مرزی است و در دولتسازیِ گوکترک، اُتوکِن و فرمان آسمان را به معنای نظم و تعادل پیوند میزند. این نماد نشان میدهد که چگونه کوچِ فصلی و معیشت سیّار با حفظ تنوع و بازیابی قلمروها کار میکند؛ همان منطقی که در اخلاقِ طبیعتدوستیِ روایتها و عرفها بازتاب یافته است. انساندوستی/میهماننوازیِ ددهقورقود نیز صلح و گفتوگو را در کنار «احترام به طبیعت» بهمثابهٔ دو ستونِ همعرض مینشاند.
۶.۴ پیوند هنجار و زیستاکولوژی
پژوهش کلاسیک خازانوف دربارهٔ «کوچنشینان و جهان بیرون» توضیح میدهد که چرا تحرک کنترلشده، مالکیت منابعِ مشترک، و حقّ عبورِ عرفی برای پایداریِ بومسازگانِ استپی حیاتی بوده است. بدین اعتبار، طبیعتدوستی در جهان تُرکی نه یک رمانتیسم متأخر، بلکه منطق نهادیِ بقا است که در میراث شفاهی (ددهقورقود) و آیینهای بومی بازتاب یافته و در مشاهدههای انسانشناختی–اکولوژیک تأیید میشود.
بازتاب در جهان معاصر
۷.۱ احیای ارزشهای تنگریستی
در دهههای اخیر، به ویژه پس از فروپاشی اتحاد شوروی، شاهد احیای علاقه به ارزشهای تنگریستی در کشورهای آسیای مرکزی هستیم. این احیا نه تنها در قالب بازگشت به هویت فرهنگی، بلکه به عنوان پاسخی به چالشهای زیستمحیطی معاصر نیز مطرح میشود.
۷.۲ کاربرد در سیاستهای زیستمحیطی
برخی از کشورهای آسیای مرکزی در سالهای اخیر تلاش کردهاند تا اصول تنگریستی را در سیاستهای زیستمحیطی خود گنجانده و از مفاهیم سنتی برای ترویج حفاظت از طبیعت استفاده کنند.
نتیجهگیری
این پژوهش نشان میدهد که تنگریسم به عنوان یک نظام باوری جامع، نه تنها زندگی معنوی ترکهای کهن را شکل داد، بلکه الگویی پیشرفته برای زندگی در هماهنگی با طبیعت، احترام به حیوانات، و برقراری عدالت جنسیتی ارائه کرد. اصول بنیادین این آیین که بر وحدت و هماهنگی تمام موجودات تأکید داشت، منجر به پیدایش رفتارهایی شد که در بسیاری جهات با ارزشهای مدرن حقوق بشر، حقوق حیوانات، و حفاظت از محیط زیست همسو است.
ارزشهای تنگریستی که شامل احترام عمیق به طبیعت، رفتار انساندوستانه با حیوانات، و تقدس جایگاه زنان بود، نشان میدهد که فرهنگهای بومی میتوانند منابع ارزشمندی برای مواجهه با چالشهای معاصر بشریت باشند. در عصری که جهان با بحرانهای زیستمحیطی، نابرابری جنسیتی، و بیتوجهی به رفاه حیوانات مواجه است، بازنگری در حکمت کهن اقوام نظیر ترکها میتواند راهکارهای نوآورانهای ارائه دهد.
همچنین، این مطالعه اهمیت حفظ و احیای دانشهای بومی را به عنوان منابع الهام برای ساختن آیندهای پایدارتر و عادلانهتر نشان میدهد. تنگریسم به عنوان یکی از کهنترین نظامهای فکری بشر، هنوز هم میتواند راهنماییهای ارزشمندی برای زندگی بهتر در جهان مدرن ارائه دهد.
منابع
- Eliade, M. (1964). Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. Princeton University Press.
- Golden, P. B. (2011). Central Asia in World History. Oxford University Press.
- Jackson, P. (2005). The Mongols and the West, 1221-1410. Pearson Longman.
- Kradin, N. N. (2002). “Nomadism, Evolution, and World-Systems: Pastoral Societies in Theories of Historical Development.” Journal of World-System Research, 8(3), 368-388.
- Morgan, D. (2007). The Mongols. Blackwell Publishing.
- Taşağıl, A. (2013). Kök Tengri’nin Çocukları: Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
- Vainshtein, S. I. (1980). Nomads of South Siberia. Cambridge University Press.
- Bezertinov, R. (2006). Tengrianizm: Türklerin ve Moğolların Dini.
- Esin, E. (1978). Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
- “Eski Türklerde Aile ve Evlenme Gelenekleri” (2018). Tengritagh Akademiyesi.
- “Rusya Türklerinde Kadın Hakları Meselesi” (2022). Journal of General Turkish History Research.
مرکز مطالعات اقتصادی و اجتماعی ملل ایران
زیر نظر: «آیدین عدالت»
با تشکر ویژه از آقای ابراهیم خردمند، همیار محیط زیست و تنگریسم پژوه
