اتهامات واهی جدایی طلبی علیه ترکان ایران

اتهامات واهی جدایی طلبی علیه ترکان ایران؛ ترکان چگونه ایران را ساختند و تفکر پان فارسیسم چگونه آن میراث را نابود می کند.

چکیده

این پژوهش به بررسی انتقادی اتهامات «جدایی‌طلبی» علیه جوامع ترک ایران، به‌ویژه ترک‌های آذربایجانی، می‌پردازد و نشان می‌دهد که این اتهامات عمدتاً بر پایه روایت‌های ملی‌گرایانه قرن بیستم و سوءبرداشت‌های تاریخی شکل گرفته‌اند. مرور منابع تاریخی و پژوهش‌های بین‌المللی آشکار می‌سازد که دودمان‌های ترک، طی نزدیک به یک هزاره، نه تنها حافظ تمامیت ارضی ایران بوده‌اند، بلکه با جذب و تقویت عناصر فرهنگ و زبان فارسی، نقش بنیادین داشته‌اند. به عبارتی، با حذف عنصر تورک، از تاریخ و فرهنگ ایران چیزی برجا نمی ماند. ارزیابی فرصت‌ها و چالش‌های احتمالی پیوستن ایران به «سازمان کشورهای ترک» (OTS) نشان می‌دهد که بهره‌گیری از سرمایه فرهنگی و جمعیتی ترک‌های ایران که بزرگترین گروه قومی ایران است، می‌تواند به تقویت ثبات داخلی و تعامل سازنده منطقه‌ای منجر شود. مقاله همچنین استدلال می‌کند که ضدیت با ترک، در عمل ضدیت با ایران است و پیامدهای آن را می‌توان در پرونده کریدور زنگه‌زور مشاهده کرد؛ جایی که تضعیف روابط با جهان ترک، به کاهش نقش ایران در معادلات قفقاز انجامید.

مقدمه

در گفتمان سیاسی معاصر ایران، برخی جریان‌های پان‌ایرانیست و شماری از سازوکارهای حکومتی، مطالبات زبانی و فرهنگی جوامع ترک‌زبان، به‌ویژه ترک‌های آذربایجان، را در چارچوب «پان‌ترکیسم» و تهدید علیه وحدت ملی بازنمایی می‌کنند (Yilmaz, 2019; Shaffer, 2002). این روایت‌ها، با نادیده‌گرفتن بستر تاریخی و همزیستی چندسده‌ای، به تصویر یک «دیگری» قومی دامن می‌زنند. با این حال، بررسی تاریخ ایران از سده یازدهم میلادی تا آغاز قرن بیستم نشان می‌دهد که بخش عمده این دوره تحت حاکمیت دودمان‌های ترک‌تبار بوده است که ضمن حفظ و توسعه ساختارهای فرهنگی و اداری ایرانی، تمامیت ارضی کشور را در برابر تهدیدات خارجی حراست کرده‌اند (Bosworth, 1996; Lambton, 1988). این واقعیت، محور اصلی نقد اتهامات جدایی‌طلبی در مقاله حاضر است.

نقش تاریخی دودمان‌های ترک در حکمرانی ایران: انسجام به جای انشقاق

از قرن یازدهم میلادی، حاکمیت دودمان‌هایی چون غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، تیموریان، صفویان، افشاریان و قاجاریان، نمونه‌های بارز پیوند ساختار نظامی و سیاسی ترک با سنت اداری و فرهنگی ایران هستند (Morgan, 2007; Floor, 2001). سلجوقیان با جذب نخبگان دیوانی ایرانی، الگوی حکمرانی متمرکز را جایگزین ساختارهای قبیله‌ای کردند و موجب ثباتی کم‌سابقه شدند (Hillenbrand, 2000). صفویان نیز با تحکیم مذهب شیعه به‌عنوان مؤلفه هویت ملی و ترکیب عناصر فرهنگی فارسی و سنت‌های نظامی ترک، ساختاری پایدار برای دولت-ملت ایرانی پدید آوردند (Matthee, 2012). شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این حکومت‌ها نه تنها مانع تجزیه ایران شدند، بلکه دامنه نفوذ آن را از قفقاز تا آسیای میانه گسترش دادند. از این رو، ضدیت با میراث تاریخی ترکان، به معنای چشم‌پوشی بر یکی از ستون‌های شکل‌دهنده هویت و وحدت ایران است.

مشارکت ترکان در زبان و ادبیات فارسی: حامیان و حافظان میراث ایرانی

پدیده «سنت ترکو-فارسی» (Turco-Persian Tradition) که در سده‌های میانه شکل گرفت، حاصل حمایت مالی و سیاسی حاکمان ترک از زبان و ادب فارسی است (Subtelny, 1989). غزنویان با سفارش شاهنامه به فردوسی، به احیای اسطوره‌های ملی و تقویت هویت تاریخی ایران یاری رساندند. سلجوقیان و تیموریان با ترویج فارسی به‌عنوان زبان دیوانی و علمی، این زبان را به سراسر آسیای میانه گسترش دادند. شاعران ترک‌تبار همچون نظامی گنجوی، مولوی و خاقانی شروانی، آثار ماندگاری به فارسی خلق کردند که بخشی جدایی‌ناپذیر از میراث ادبی ایران است. این پیوند فرهنگی عمیق، نشان می‌دهد که ترکان نه تنها بیگانه با هویت ایرانی نبوده‌اند، بلکه در قامت حامیان اصلی آن عمل کرده‌اند.

بازخوانی اتهامات جدایی‌طلبی: ایدئولوژی در برابر شواهد

ادعاهای مربوط به «پان‌ترکیسم» در ایران، اغلب واکنشی به مطالبات فرهنگی و حقوق زبانی هستند که مطابق اصل ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته شده‌اند، اما در عمل اجرا نمی‌شوند (Shaffer, 2002; Amnesty International, 2023). مطالعات نشان می‌دهد که فعالیت‌های مدنی ترک‌های ایران عمدتاً بر محور حقوق شهروندی و عدالت فرهنگی متمرکز است، نه جدایی‌طلبی (Yilmaz, 2019). در سطح ژئوپلیتیک، بی‌اعتمادی و سیاست‌های تبعیض‌آمیز علیه ترک‌ها، ظرفیت‌های ایران برای بهره‌گیری از روابط با همسایگان ترک‌زبان را محدود کرده است. نمونه بارز این مسئله، بحران کریدور زنگه‌زور است که در آن، کاهش سرمایه اجتماعی و اعتماد متقابل با جهان ترک، جایگاه ایران را در معادلات قفقاز تضعیف کرد. بنابراین، ضدیت با ترک در عمل به ضدیت با منافع ملی ایران تبدیل می‌شود.

سازمان کشورهای ترک: فرصت‌ها و چالش‌های تعامل ایران

سازمان کشورهای ترک (OTS) با محوریت همکاری اقتصادی، فرهنگی و امنیتی، متشکل از کشورهای ترک‌زبان آسیای میانه و آناتولی است (Putz, 2021). عضویت ایران—even در سطح ناظر—می‌تواند ضمن بهره‌گیری از ظرفیت جمعیتی ترک‌های داخل کشور( حدود ۴۰ میلیون نفر)، زمینه توسعه تجارت ترانزیتی و کاهش اثر تحریم‌ها را فراهم آورد. همچنین، می‌تواند در موضوعاتی چون کریدورهای ترانزیتی، از جمله زنگه‌زور، جایگاه ایران را به‌عنوان بازیگر مؤثر احیا کند. با این حال، اختلافات ایدئولوژیک و رقابت‌های تاریخی با برخی اعضا، چالش‌هایی بالقوه به شمار می‌آیند. تجربه تاریخی تعامل سازنده ترکان و ایران نشان می‌دهد که این چالش‌ها قابل مدیریت‌اند.

نتیجه‌گیری

بررسی تاریخی و تحلیل ژئوپلیتیکی نشان می‌دهد که ترکان نه تنها بخشی جدایی‌ناپذیر از ساختار سیاسی و فرهنگی ایران بوده‌اند، بلکه در حفظ و گسترش تمدن ایرانی نقش حیاتی ایفا کرده‌اند. اتهامات جدایی‌طلبی علیه جوامع ترک، در تضاد آشکار با شواهد تاریخی و واقعیت‌های اجتماعی معاصر است. مهم‌تر آن‌که، ضدیت با ترک در عمل به ضدیت با ایران و منافع ملی آن منجر می‌شود؛ تجربه کریدور زنگه‌زور شاهدی عینی بر این واقعیت است. بازتعریف هویت ملی ایران بر مبنای هم‌افزایی تاریخی ترک و ایران، می‌تواند راهبردی پایدار برای ثبات داخلی و ارتقای جایگاه منطقه‌ای کشور فراهم آورد.

فهرست منابع

Amnesty International. 2023. Iran: Ethnic Minorities Face Systematic Discrimination and Repression. London: Amnesty International Publications.

Bosworth, Clifford Edmund. 1996. The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Floor, Willem M. 2001. Safavid Government Institutions. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers.

Hillenbrand, Carole. 2000. The Crusades: Islamic Perspectives. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Lambton, Ann K. S. 1988. Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th–14th Century. Albany: SUNY Press.

Matthee, Rudi. 2012. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. London: I.B. Tauris.

Morgan, David. 2007. Medieval Persia 1040–1797. 2nd ed. London: Routledge.

Putz, Catherine. 2021. “What Is the Organization of Turkic States?” The Diplomat, November 15, 2021.

Shaffer, Brenda. 2002. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. Cambridge, MA: MIT Press.

Subtelny, Maria Eva. 1989. Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran. Leiden: Brill.

Yilmaz, Harun. 2019. National Identities in Soviet Historiography: The Rise of Nations under Stalin. London: Routledge.

مرکز مطالعات اقتصادی و اجتماعی ملل ایران
زیر نظر: آیدین عدالت