هویت پنهان فلسفه اسلامی ; بازخوانی هویت ترک ابن سینا و فارابی بر پایه شواهد تاریخی و زبان شناسی
چکیده
ابنسینا (۹۸۰–۱۰۳۷م) و فارابی (۸۷۰–۹۵۰م) دو تن از بزرگترین فیلسوفان و پزشکان تمدن اسلامیاند. آثار آنان در فلسفه و پزشکی قرنها مرجعیت داشت، اما هویت قومی ایشان محل مناقشه بوده است. روایتهای فارسیگرا آنان را «پارسی» معرفی میکنند، در حالیکه شواهد تاریخی، زبانی و نسخهشناختی و همچنین منابع معتبر غربی و عثمانی نشان میدهد که هر دو ترکتبار بودهاند. این مقاله با بررسی زمینهٔ تاریخی ماوراءالنهر، ریشهشناسی نامها، قطعهٔ ترکی منسوب به ابنسینا، و جایگاه فارابی، استدلال میکند که این دو متفکر را باید در بستر میراث علمی ترکها بازشناسی کرد.
کلیدواژهها: ابنسینا، فارابی، ترکتبار، ریشهشناسی نامها، ماوراءالنهر
۱. مقدمه
ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا، مشهور به شیخالرئیس، و ابونصر فارابی، مشهور به معلم ثانی، دو ستون اصلی فلسفهٔ اسلامیاند. آثارشان در حوزههای فلسفه، منطق، پزشکی و علوم طبیعی بر تمدن اسلامی و اروپایی تأثیر گذاشت. هویت قومی آنان اما از قرن نوزدهم میلادی تاکنون موضوع نزاع فرهنگی و سیاسی بوده است. در حالیکه جریانهای فارسگرا آنان را پارسی میدانند، پژوهشهای ترکشناسی و منابع غربی و عثمانی تأکید دارند که این دو فیلسوف ترکتبار بودهاند (Isom-Verhaaren & Schull, 2016؛ Sami, 1899).
۲. ماوراءالنهر و فاراب؛ بستر تاریخی
در سدهٔ چهارم هجری، ماوراءالنهر یکی از مراکز اصلی علم و فرهنگ بود.
قبایل ترک (قارلوق، اغوز، قبچاق) در این منطقه حضوری گسترده داشتند و نقش مهمی در ارتش سامانیان و ساختار اداری ایفا میکردند (Golden, 1992).
بخارا، محل تولد ابنسینا، محیطی ترکخیز و چندقومیتی بود.
فاراب (اُترار قزاقستان امروزی)، زادگاه فارابی، نیز سرزمینی ترکنشین بود.
این زمینهٔ تاریخی نشان میدهد که ترکها در همان دوران نهتنها حضور داشتند بلکه در تولید فرهنگ و دانش نقش فعالی ایفا میکردند.
۳. ریشهشناسی نامها
۳.۱. نامهای اجدادی فارابی
فارابی نام کاملش چنین است: ابونصر محمد بن طرخان بن اوزلغ الفارابی.
طرخان (Tarxan): واژهای ترکی–مغولی به معنای «امیر، اشرافزاده، فرمانروا». این عنوان در متون اورخون و اویغور ضبط شده و نشانهٔ اشرافیت ترکها بوده است (Clauson, 1972؛ Golden, 1992).
اوزلغ (Özluğ): از ریشهٔ ترکی «öz» (گوهر، اصل) + پسوند «-luğ» (صاحبِ…). معنای آن «صاحب گوهر» یا «صاحب اصل شریف» است. این نوع نامگذاری با پسوند -luğ ویژگی خاص زبان ترکی در قرون میانه است.
این دو نام به وضوح ترکبودن اجداد فارابی را نشان میدهند.
۳.۲. نام «سینا»
ابنسینا به نام «سینا» شناخته میشود.
در فارسی و عربی معنای روشنی برای «سینا» وجود ندارد. ارتباط با «طور سینا» در متون دینی بیشتر تفسیر پسینی است.
در ترکی، ریشهٔ sına- به معنای «آزمودن/امتحانکردن» و اسم sina/sına به معنای «آزمایش» است. واژههایی چون sınav (امتحان) و sınamak (امتحان کردن) از همین ریشهاند (Clauson, 1972؛ Nişanyan Sözlük).
این ارتباط معنایی، در کنار نقش ابنسینا به عنوان فیلسوف و پزشک «آزمونگر»، اهمیت بیشتری پیدا میکند.
بر این اساس، «سینا» واژهای با ریشهٔ ترکی است و این قرینهٔ زبانی ترکبودن ابنسینا را تقویت میکند.
۴. قطعهٔ ترکی منسوب به ابنسینا
نسخهای خطی در کتابخانهٔ علی امیری (استانبول، ش. ۶۸۵، برگ ۲۱۹a) قطعهای ششمصراعی به زبان ترکی دارد که در پایان به ابنسینا منسوب شده است (Bilge, 1937).
مضمون آن سفارش به پرهیز از سفر در جهات مختلف در روزهای هفته است.
این متن، حتی با پذیرش احتیاط نسخهشناسی، قرینهای مهم از ارتباط ابنسینا با زبان ترکی است.
۵. ابنسینا و فارابی؛ استمرار سنت فلسفی ترکها
ابنسینا بارها از فارابی به عنوان استاد معنوی خود یاد کرده است. فارابی، که به «معلم ثانی» معروف بود، ترکتبار و از خانوادهای با نامهای آشکارا ترکی (طرخان، اوزلغ) بود. این پیوند نشان میدهد که ترکها در آن دوره نهتنها در سیاست بلکه در فرهنگ و فلسفه نیز پیشگام بودند (Mahdi, 2001).
۶. منابع غربی و عثمانی
در کتاب Living in the Ottoman Realm آمده است:
“Turkish scholars like Ibn Sina and Farabi had made a great impact on European science.” (Isom-Verhaaren & Schull, 2016: p.227).
شمسالدین سامی در قاموسالاعلام ابنسینا را «ترک ایرانی» و فارابی را «ترک شرقی» معرفی کرده است (Sami, 1899).
Aydin Mehdipour, [8/27/2025 6:15 PM]
این تصریحات از سوی پژوهشگران بیطرف، تأکید بیشتری بر ترکبودن این دو دانشمند دارند.
۷. زبان علمی و هویت قومی
ابنسینا و فارابی بیشتر آثارشان را به عربی نوشتند، زیرا عربی زبان علمی جهان اسلام بود.
نگارش به عربی یا فارسی بیانگر قومیت آنان نیست، بلکه نشاندهندهٔ زبان علمی رایج بود.
قومیت آنان باید بر اساس شواهد تاریخی و زبانی (نامها، محیط تولد، منابع) تحلیل شود.
نتیجهگیری
۱. ماوراءالنهر و فاراب در سدههای سوم و چهارم هجری محیطهایی ترکنشین و ترکخیز بودند.
2. نامهای اجدادی فارابی (طرخان و اوزلغ) آشکارا ترکیاند.
3. نام «سینا» در ترکی معنا دارد و به «آزمایش/امتحان» بازمیگردد.
4. قطعهٔ ترکی منسوب به ابنسینا قرینهای مهم است.
5. منابع غربی و عثمانی (Isom-Verhaaren & Schull؛ شمسالدین سامی) هر دو فیلسوف را ترک معرفی کردهاند.
بر این اساس، هم ابنسینا و هم فارابی ترکتبار بودهاند. معرفی آنان صرفاً بهعنوان «پارسی» نوعی مصادرهٔ فرهنگی است که با شواهد تاریخی و زبانی ناسازگار است.
منابع
- Bilge, K. R. (1937). İbn Sina ve Türkçe Şiiri. İstanbul: Türk Tarih Kurumu.
- Bolat, A. (2010). Türk Dünyasında İbn Sina. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
- Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
- Golden, P. B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden: Harrassowitz.
- Isom-Verhaaren, C., & Schull, K. (2016). Living in the Ottoman Realm: Empire and Identity, 13th to 20th Centuries. Bloomington: Indiana University Press.
- Mahdi, M. (2001). Alfarabi and the Foundation of Islamic Political Philosophy. Chicago: University of Chicago Press.
- Sami, Ş. (1899). Kamus-ül A’lam. İstanbul.
- Nişanyan Sözlük (ریشهشناسی زبان ترکی).
- Encyclopaedia Iranica, “Avicenna: Biography.”
- Encyclopaedia Britannica, “Avicenna.”
