«ترک هراسی» و سیاستهای ترکزدایی در رسانههای ایران
مطالعهٔ موردی: دوبلهٔ سریالهای «فرمانروا تهجویونگ» ، « امپراتور دریا »و «افسانه جومونگ»
چکیده
این پژوهش سیاستهای ترکزدایی در رسانههای ایران را بررسی میکند؛ سیاستی که از دوره پهلوی آغاز شد و در جمهوری اسلامی تداوم یافت. هدف این سیاست، ایجاد هویتی یکدست در قالب «ملت فارسیمحور» بود که به حذف یا تحریف نشانههای هویت ترکی در رسانهها منجر شد. مطالعهٔ موردی دوبلهٔ فارسی سریال کرهای «فرمانروا تهجویونگ» نشان میدهد که واژه «ترک» و ارجاعات مرتبط با آن در صداوسیما بهصورت سیستماتیک حذف یا تغییر یافتهاند. مقایسه با سریالهای «افسانه جومونگ» و «امپراتور دریا» نشان میدهد که این الگو محدود به یک اثر خاص نیست، بلکه بخشی از سیاست فراگیر ترکزدایی رسانهای محسوب میشود. چنین رویههایی نه تنها بازنمایی واقعی تاریخ را مخدوش میکنند، بلکه اعتماد عمومی را تضعیف و تنشهای هویتی را تشدید میسازند. در پایان، راهکارهایی برای بازنمایی عادلانهتر تنوع قومی در رسانههای ایران ارائه میشود.
مقدمه
ایران سرزمینی متکثر از نظر زبانی و قومی است. با این حال، در یک سده اخیر سیاستهای فرهنگی کشور بر محور یکسانسازی هویتی و تقلیل تنوع قومی متمرکز بوده است. در این میان، هویت ترکی بیش از دیگر گروهها در معرض حذف و تحریف قرار گرفته است. رسانههای دولتی ــ بهویژه صداوسیما ــ در این فرایند نقش محوری ایفا کردهاند. دوبلهٔ سریالهای خارجی بستری فراهم کرده تا نامها و مفاهیم مرتبط با ترکها تغییر یابند و به جای آنها واژگانی مبهم یا منفی به کار روند. این مقاله با تمرکز بر سریال «فرمانروا تهجویونگ» نشان میدهد که ترکزدایی رسانهای نه رویدادی تصادفی، بلکه روندی ساختاری و هدفمند است.
پیشینه تاریخی
پروژهٔ ترکزدایی را باید در چارچوب ملتسازی دوره پهلوی (۱۳۰۴-۱۳۵۷) فهمید. این پروژه با ترویج زبان فارسی، تغییر نامهای جغرافیایی و محدودیتهای زبانی، هویت ترکی را به حاشیه راند. پس از انقلاب ۱۳۵۷ نیز اگرچه شعار «وحدت اسلامی» بر فضای سیاسی حاکم شد، اما سیاستهای فرهنگی تغییر چندانی نکرد. صداوسیما در دورهٔ جمهوری اسلامی نیز همان خطمشی حذف یا تحریف نشانههای ترکی را پی گرفت. اعتراضات سال ۱۳۸۵ به کاریکاتور روزنامهٔ ایران نمونهای از پیامدهای اجتماعی این سیاستها بود و نشان داد حذف رسانهای نه تنها به انسجام ملی نمیانجامد، بلکه موجب شکاف و تنش میشود.
چارچوب نظری
این پژوهش بر سه رویکرد نظری تکیه دارد:
ملتسازی (اندِرسون): رسانهها ابزار تولید «جوامع خیالی» هستند و در ایران این فرایند با محوریت فارسی صورت گرفته است.
هژمونی فرهنگی (گرامشی): سانسور و تحریف در دوبله بخشی از تلاش حاکمیت برای تثبیت روایت رسمی ملت است.
ملیگرایی مبتذل (بیلیگ): استفاده روزمره از واژگانی مانند «قبایل شمالی» یا «وحشی» نوعی بازتولید نمادین «ما» و «دیگران» به شمار میآید.
زمینه پژوهش
فرمانروا تهجویونگ (۲۰۰۶): در نسخهٔ اصلی، بارها به «ترکها» و «گوکترکها» اشاره میشود، اما در دوبلهٔ فارسی این واژهها به عباراتی خنثی یا تحقیرآمیز تغییر کردهاند.
افسانه جومونگ و امپراتور دریا: روند مشابهی مشاهده میشود. هرجا واژهٔ «ترک» یا شخصیتهای ترکتبار مطرح بوده، دوبله صداوسیما آن را حذف یا جایگزین کرده است.
روششناسی
این پژوهش بر اساس سه روش انجام شده است:
تحلیل محتوای کیفی: مقایسهٔ متن زیرنویس انگلیسی با دوبلهٔ فارسی.
تحلیل ترجمه: بررسی چگونگی تغییرات زبانی و معنایی.
مطالعه واکنشها: مرور بازخوردهای اجتماعی در رسانهها و شبکههای اجتماعی.
یافتهها
جدول ۱. مقایسه دوبله صداوسیما و حذف هویت ترکی
| ردیف | سریال/فیلم | زیرنویس انگلیسی (نسخه اصلی) | ترجمه فارسی متن اصلی | دوبله فارسی صداوسیما | نوع تغییر |
| 1 | فرمانروا تهجویونگ | The Turks are forming an alliance with Tang. | ترکها با تانگ متحد میشوند. | قبایل شمالی با تانگ متحد میشوند. | حذف و مبهمسازی |
| 2 | فرمانروا تهجویونگ | General Ashina is a Turk commander. | ژنرال آشینا یک فرمانده ترک است. | آشینا فرماندهی از بیابانهای شمالی است. | محو هویت قومی |
| 3 | افسانه جومونگ | The Turks have crossed the Great Desert. | ترکها از صحرای بزرگ عبور کردهاند. | قبایل مهاجم از صحرا عبور کردند. | جایگزینی با بار منفی |
| 4 | امپراتور دریا | We must negotiate with the Turks to secure peace. | ما باید با ترکها برای صلح مذاکره کنیم. | باید با آنان مذاکره کنیم. | حذف قومنام |
| 5 | فرمانروا تهجویونگ | The Turks’ cavalry is unmatched in Asia. | سوارهنظام ترکها در آسیا بینظیر است. | سوارهنظام دشمن بینظیر است. | تبدیل به «دشمن» |
| 6 | فرمانروا تهجویونگ | The Gokturks attacked in 698. | گوکترکها در سال ۶۹۸ حمله کردند. | قبایل وحشی حمله کردند. | منفیسازی شدید |
| 7 | افسانه جومونگ | Gi-pil Samun is the leader of the Turks. | گیپیل سامون رهبر ترکهاست. | گیپیل سامون رهبر قبایل کوهستانی است. | حذف هویت و جایگزینی مکانی |
| 8 | امپراتور دریا | Mocho Khan, the Turk, allied with us. | موچو خان، ترک، با ما متحد شد. | موچو خان با ما متحد شد. | حذف شناسه قومی |
| 9 | فرمانروا تهجویونگ | The Turks helped Balhae. | ترکها به بَلْهه کمک کردند. | مهاجمان شمالی به ما کمک کردند. | مثبت → مبهم |
| 10 | افسانه جومونگ | The Turk prince was captured. | شاهزاده ترک دستگیر شد. | شاهزادهای از شمال اسیر شده است. | محو هویت قومی |
تحلیل:
حذف واژهٔ «ترک» و تبدیل آن به اصطلاحات مبهم (ردیف ۱، ۴، ۹) باعث پاکشدن نشانهٔ قومی از حافظهٔ مخاطب میشود.
در برخی موارد (ردیف ۳ و ۶) علاوه بر حذف، تصویر منفی جایگزین شده و هویت تاریخی با برچسب «وحشی» یا «مهاجم» معرفی شده است.
نمونههایی مانند «آشینا» یا «گوکترکها» نشان میدهد که حتی شخصیتها و سلسلههای تاریخی نیز از این حذف مصون نماندهاند.
بحث
یافتهها نشان میدهند که سیاست ترکزدایی در دوبلههای صداوسیما نه استثنا، بلکه الگویی نظاممند است. این سیاست بخشی از فرایند یکسانسازی فرهنگی در ایران محسوب میشود که بر مبنای حذف یا تحریف قومنامها عمل میکند.
در مقایسه تطبیقی، سیاستهای مشابهی در کشورهای دیگر نیز قابل مشاهده است:
در چین، بازنمایی اویغورها یا تبتیها عمدتاً منفی یا حذفشده است.
این مقایسه نشان میدهد حذف قومنامها ابزاری جهانی برای مدیریت و کنترل هویت است، اما پیامدهای ناخواستهای چون بیاعتمادی عمومی و تقویت هویتخواهی قومی به همراه دارد.
نتیجهگیری و پیشنهادها
مطالعهٔ دوبلهٔ سریالهای کرهای در صداوسیما نشان داد که حذف و تحریف نشانههای ترکی بخشی از سیاست ساختاری ترکزدایی است. این سیاست به جای انسجام، موجب شکاف اجتماعی و تاریخی میشود.
پیشنهادها:
تدوین اصول اخلاقی در دوبله و جلوگیری از حذف قومنامها.
مشارکت پژوهشگران و نمایندگان گروههای قومی در فرایند تولید محتوای رسانهای.
شفافیت و پاسخگویی نهادهای رسانهای دربارهٔ سیاستهای سانسور.
ارتقای سواد رسانهای عمومی برای شناسایی تفاوت نسخه اصلی و دوبله.
تقویت دسترسی به رسانههای آزادتر (اینترنت، شبکههای غیررسمی) برای بازنمایی تنوع قومی.
منابع
- Anderson, B. (1983). Imagined Communities. London: Verso.
- Billig, M. (1995). Banal Nationalism. London: Sage.
- Gramsci, A. (1971). Selections from the Prison Notebooks. New York: International Publishers.
- Díaz-Cintas, J., & Remael, A. (2014). Audiovisual Translation: Subtitling. Routledge.
- Chaume, F. (2020). Audiovisual Translation: Dubbing. Routledge.
- Shahvar, S. (2012). Nationalism and Minorities in Iran. Iranian Studies, 45(6), 813–830.
- Zeynalov, M. (2019). Ethnic Minorities and Media Representation in the Middle East. Journal of Ethnopolitics and Minority Issues in Europe.
- Amirian, Z. (2013). Cultural Adaptation in IRIB’s Dubbing. Translation Studies Quarterly, 11(2), 45–63.
- اندرسون، بندیکت. (1382). جوامع خیالی. تهران: نشر آگه.
- آرشیو تلوبیون و نسخههای دوبله صداوسیما.
