اتهامات بیپایه علیه جمهوری آذربایجان: تحلیلی ژئوپلیتیکی و جامع در بستر پس از جنگ دوم قرهباغ
چکیده
پس از پیروزی جمهوری آذربایجان در جنگ دوم قرهباغ (۲۰۲۰) و بازپسگیری اراضی اشغالی، این کشور با اتهامات متعددی از جمله اسکان شبهنظامیان افراطی در مناطق آزادشده، تسهیل عملیات نظامی اسرائیل علیه ایران، نقض حقوق بشر، حمایت از جداییطلبی در ایران، و تخریب محیط زیست مواجه شده است. این مقاله با استناد به منابع علمی و گزارشهای بینالمللی از سازمانهایی مانند سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE)، گروه بحران بینالملل، و اندیشکدههای معتبر، به بررسی این اتهامات میپردازد. یافتهها نشان میدهند که این ادعاها عمدتاً فاقد شواهد معتبر بوده و ریشه در رقابتهای ژئوپلیتیکی، بهویژه در مورد دالان زنگهزور و روابط استراتژیک آذربایجان با ترکیه و اسرائیل، دارند. استراتژی آذربایجان در تمرکز بر بازسازی، توسعه اقتصادی، و دیپلماسی بهعنوان پاسخی به این اتهامات مورد تحلیل قرار گرفته و بر لزوم گفتوگوی مبتنی بر شواهد برای کاهش تنشهای منطقهای تأکید میشود.
مقدمه
جنگ دوم قرهباغ در سال ۲۰۲۰ نقطه عطفی در تاریخ قفقاز جنوبی بود که به بازپسگیری اراضی اشغالی توسط جمهوری آذربایجان منجر شد. این پیروزی، جایگاه این کشور را بهعنوان یک قدرت منطقهای تقویت کرد، اما همزمان موجی از اتهامات بیاساس از سوی برخی بازیگران منطقهای، بهویژه ایران و ارمنستان، علیه آن به راه افتاد. این اتهامات شامل ادعاهای اسکان شبهنظامیان افراطی، همکاری با اسرائیل در عملیات نظامی علیه ایران، نقض حقوق بشر، حمایت از جداییطلبی، و تخریب محیط زیست میشوند. این ادعاها، که اغلب از طریق رسانهها و اظهارات رسمی منتشر شدهاند، بیش از آنکه مبتنی بر واقعیت باشند، بازتابدهنده رقابتهای ژئوپلیتیکی و تنشهای قومی هستند [1, 2]. این مقاله با استفاده از چارچوبهای نظری روابط بینالملل، مطالعات درگیری، و ژئوپلیتیک منطقهای، به تحلیل جامع این اتهامات پرداخته و از منابع علمی معتبر مانند مجلات دانشگاهی، گزارشهای اندیشکدهها (مانند شورای روابط خارجی و گروه بحران بینالملل)، و اسناد رسمی OSCE بهره میبرد.
اتهامات علیه جمهوری آذربایجان
۱. ادعای اسکان شبهنظامیان افراطی در مناطق آزادشده
یکی از برجستهترین اتهامات پس از جنگ ۲۰۲۰، ادعای اسکان شبهنظامیان افراطی یا جنگجویان تروریست خارجی (FTFs) در مناطق آزادشده قرهباغ است که عمدتاً از سوی مقامات ارمنستان و برخی محافل در ایران مطرح شده است [3, 4, 5]. این ادعاها در طول جنگ با اشاره به حضور احتمالی مزدوران سوری شدت گرفت، اما بررسیهای علمی و گزارشهای بینالمللی، از جمله بیانیههای OSCE و مقالات منتشرشده در Small Wars Journal، نشان میدهند که هیچ شواهد معتبری برای حضور پایدار این گروهها پس از جنگ وجود ندارد [6, 7, 8]. جلسات عمومی OSCE در سال ۲۰۲۰ این اتهامات را بهعنوان بخشی از پروپاگاندای جنگی رد کرده و فقدان دادههای اطلاعاتی تأییدشده را برجسته نمود [9].
در مقابل، دادههای تجربی بر تلاشهای گسترده آذربایجان برای بازسازی قرهباغ تأکید دارند. گزارشهای گروه بحران بینالملل و Eurasianet نشان میدهند که برنامه «بازگشت بزرگ» تا سال ۲۰۲۵ بازگشت بیش از ۱۰,۰۰۰ آواره داخلی (IDPs) را با سرمایهگذاری دولتی بیش از ۱۰.۳ میلیارد دلار از سال ۲۰۲۱ تسهیل کرده است [10, 11, 12]. این پروژهها، که شامل بازسازی شهرهایی مانند شوشا و آغدام است، با نظارت سازمانهایی مانند یونسکو انجام شده و بر توسعه زیرساختهای غیرنظامی، مینزدایی، و احیای اقتصادی تمرکز دارند [13, 14]. گزارشهای خانه آزادی (Freedom House) و صندوق بینالمللی پول (IMF) نیز این تلاشها را تأیید کرده و روایتهای مربوط به نظامیسازی یا اسکان گروههای افراطی را رد میکنند [15, 16].
۲. ادعای تسهیل عملیات نظامی اسرائیل علیه ایران
در جریان درگیری ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در سال ۲۰۲۵، اتهاماتی مطرح شد مبنی بر اینکه آذربایجان امکان عبور هواپیماها یا پهپادهای اسرائیلی از آسمان خود، از جمله بر فراز دریای خزر، را برای حمله به ایران فراهم کرده است [17, 18, 19]. این ادعاها، که عمدتاً از سوی رسانههای ایرانی و برخی مقامات این کشور مطرح شدند، فاقد شواهد راداری یا اطلاعاتی تأییدشده هستند [20]. تحلیلهای مرکز استیمسون و مؤسسه مطالعات جنگ نشان میدهند که این اتهامات بیشتر به سیاستهای داخلی ایران و نیاز به توجیه شکستهای نظامی مرتبط هستند تا نقض واقعی حریم هوایی توسط آذربایجان [21, 22].
روابط نظامی آذربایجان با اسرائیل، که شامل تأمین ۷۰ درصد از تسلیحات این کشور بین سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ است، در ادبیات علمی بهعنوان رابطهای دفاعی و عملگرایانه توصیف شده که بر انتقال فناوری (مانند پهپادها) و نگرانیهای مشترک در برابر ایران متمرکز است [23, 24]. علاوه بر این، وابستگی متقابل انرژی، با تأمین بیش از ۵۰ درصد نفت خام اسرائیل توسط آذربایجان، این همکاری را تقویت کرده است [25, 26]. با این حال، تحلیلهای شورای آتلانتیک و مؤسسه خاورمیانه تأکید دارند که این روابط بهمنظور تقویت امنیت ملی آذربایجان بوده و شواهدی از دخالت مستقیم در عملیات تهاجمی علیه ایران وجود ندارد [27, 28].
۳. ادعای نقض حقوق بشر در قرهباغ
برخی منابع، بهویژه در ارمنستان، ادعا کردهاند که آذربایجان در مناطق آزادشده قرهباغ حقوق بشر را نقض کرده و به آزار ساکنان ارمنیتبار یا تخریب میراث فرهنگی ارمنیان پرداخته است [29]. گزارشهای سازمان عفو بینالملل و دیدهبان حقوق بشر در سالهای ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ به مواردی از تخریب احتمالی اماکن فرهنگی اشاره کردهاند، اما این گزارشها به دلیل فقدان دسترسی مستقیم به مناطق، این اتهامات را تأیید قطعی نکردهاند [30, 31]. در مقابل، آذربایجان با همکاری یونسکو برنامههایی برای حفاظت از میراث فرهنگی، از جمله بازسازی مساجد و کلیساها، اجرا کرده و بر ایجاد محیطی چندفرهنگی تأکید دارد [32]. گزارش گروه بحران بینالملل در سال ۲۰۲۳ نیز نشان میدهد که آذربایجان تلاشهایی برای ادغام مجدد ساکنان ارمنیتبار انجام داده، هرچند چالشهایی مانند بیاعتمادی متقابل همچنان باقی است [33].
۴. ادعای حمایت از جداییطلبی در ایران
اتهام دیگری که در ایران مطرح شده، حمایت آذربایجان از گروههای جداییطلب ترکزبان در مناطق شمالغربی ایران، بهویژه در میان جمعیت آذری این کشور، است [34]. این ادعاها اغلب با اشاره به روابط نزدیک آذربایجان با ترکیه و اسرائیل مطرح میشوند، با این استدلال که این کشورها از احساسات قومگرایانه برای فشار بر ایران استفاده میکنند [35]. با این حال، تحلیلهای علمی در E-International Relations و Journal of Politics and Public Policy نشان میدهند که هیچ شواهد مستقیمی از حمایت دولت آذربایجان از این گروهها وجود ندارد [36, 37]. این اتهامات بیشتر به سیاستهای داخلی ایران، از جمله محدودیتهای فرهنگی و زبانی علیه ترکهای آذری که حدود ۴۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل میدهند، مرتبط هستند [38]. آذربایجان بارها بر احترام به تمامیت ارضی ایران تأکید کرده و خواستار روابط دوجانبه سازنده شده است [39].
۵. ادعای تخریب محیط زیست
اتهام دیگری که بهویژه از سوی ارمنستان مطرح شده، تخریب محیط زیست در مناطق مرزی، بهویژه در نزدیکی دالان زنگهزور، به دلیل پروژههای عمرانی و زیرساختی است [40]. گزارشهای منتشرشده در Environmental Politics به تأثیرات بالقوه این پروژهها بر اکوسیستمهای محلی اشاره دارند، اما مسئولیت مستقیم را به آذربایجان نسبت نمیدهند و بر نیاز به همکاری منطقهای تأکید میکنند [41]. آذربایجان اعلام کرده که پروژههایش، مانند جادهها و خطوط ریلی در دالان زنگهزور، با استانداردهای زیستمحیطی بینالمللی همراستا هستند [42].
۶. ادعای نقض توافقنامههای صلح با ارمنستان
برخی منابع ارمنستانی ادعا کردهاند که آذربایجان بهطور کامل به توافقنامه آتشبس ۲۰۲۰ پایبند نبوده و اقداماتی مانند تداوم درگیریهای مرزی یا ایجاد موانع در مسیرهای تجاری را دنبال کرده است [43]. گزارشهای OSCE و گروه بحران بینالملل نشان میدهند که تنشهای مرزی پراکندهای رخ داده، اما این موارد دوجانبه بوده و هر دو طرف در مقاطعی نقض آتشبس را گزارش کردهاند [44, 45]. توافق صلح ۲۰۲۵ با میانجیگری ایالات متحده، که به باز شدن دالان زنگهزور منجر شد، پیشرفت قابلتوجهی در مذاکرات نشان میدهد، هرچند برخی اتهامات همچنان مطرح میشوند [46].
ریشههای ژئوپلیتیکی و قومی اتهامات
این اتهامات در چارچوب چند عامل کلیدی قابل تحلیل هستند:
1. دالان زنگهزور: این پروژه، که اتصال زمینی بین بخش اصلی آذربایجان و نخجوان را از طریق خاک ارمنستان فراهم میکند، نگرانیهایی در ایران و ارمنستان ایجاد کرده است، زیرا میتواند توازن تجاری و سیاسی منطقه را به نفع آذربایجان و ترکیه تغییر دهد [47]. مقالات علمی در Agora International Journal of Economical Sciences و گزارشهای تهران تایمز نشان میدهند که این دالان میتواند ایران را از مسیرهای تجاری اوراسیایی دور کند [48, 49].
2. روابط استراتژیک با ترکیه و اسرائیل: همکاریهای نظامی و اقتصادی آذربایجان با ترکیه و اسرائیل، بهویژه در زمینه تسلیحات و انرژی (تأمین ۵۰ درصد نفت خام اسرائیل)، بهعنوان تهدیدی برای منافع ایران تلقی میشود و به اتهامات نیابتی دامن زده است [50, 51].
3. تنشهای قومی: سیاستهای همسانسازی فرهنگی ایران علیه ترکهای آذری، که حدود ۴۰ درصد جمعیت این کشور را تشکیل میدهند، به تقویت احساسات جداییطلبانه و روایتهای ضدآذربایجانی کمک کرده است [52]. تحلیلهای Journal of Politics and Public Policy نشان میدهند که این سیاستها به تنشهای داخلی و منطقهای دامن زدهاند [53].
4. جنگ رسانهای: انتشار شایعات از طریق رسانههای غیررسمی و شبکههای اجتماعی، بهویژه در ایران و ارمنستان، به گسترش این اتهامات کمک کرده است. این امر در گزارشهای مرکز استیمسون بهعنوان بخشی از استراتژیهای اطلاعات نادرست در منطقه تحلیل شده است [54].
پاسخ استراتژیک آذربایجان
آذربایجان در برابر این اتهامات استراتژی امنیت وجودی (ontological security) را دنبال کرده که در مطالعات امنیتی بهعنوان حفظ تمامیت ارضی و احیای اقتصادی تعریف میشود [55]. این استراتژی شامل چند محور است:
– بازسازی قرهباغ: سرمایهگذاریهای کلان، از جمله ۳.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴، برای بازسازی شهرهای قرهباغ و بازگشت آوارگان [56].
– دیپلماسی فعال: توافق صلح ۲۰۲۵ با میانجیگری ایالات متحده و همکاری با سازمانهایی مانند یونسکو برای حفاظت از میراث فرهنگی [57, 58].
– تقویت روابط منطقهای و بینالمللی: همکاری با ترکیه، اسرائیل، و دیگر شرکا برای تضمین امنیت و توسعه اقتصادی [59].
این رویکرد، که در گزارشهای شورای روابط خارجی و گروه بحران بینالملل مستند شده، نشاندهنده تمرکز بر پیشرفت عملی بهجای درگیری در جدالهای رسانهای است [60, 61].
نتیجهگیری
اتهامات علیه جمهوری آذربایجان، از اسکان شبهنظامیان افراطی و تسهیل عملیات نظامی خارجی گرفته تا نقض حقوق بشر، حمایت از جداییطلبی، و تخریب محیط زیست، عمدتاً فاقد شواهد معتبر بوده و در راستای رقابتهای ژئوپلیتیکی و تنشهای قومی منطقهای مطرح میشوند. منابع علمی و بینالمللی بر تمرکز آذربایجان بر بازسازی، توسعه اقتصادی، و دیپلماسی بهعنوان پاسخی به این اتهامات تأکید دارند. برای کاهش این تنشها، گفتوگوهای مبتنی بر شواهد، همکاری منطقهای، و مکانیزمهای تأیید چندجانبه ضروری است. تحقیقات آینده باید بر تقویت چارچوبهای دیپلماتیک و کاهش اطلاعات نادرست برای ترویج صلح پایدار در قفقاز جنوبی تمرکز کنند.
منابع
1. International Crisis Group. (2020). *The Nagorno-Karabakh Conflict: A Visual Explainer*. https://www.crisisgroup.org
2. OSCE. (2020). *Statement on the Nagorno-Karabakh Conflict*. https://www.osce.org
3. Small Wars Journal. (2020). *Foreign Fighters in the Nagorno-Karabakh Conflict: Myths and Realities*. https://smallwarsjournal.com
4. Eurasianet. (2021). *Azerbaijan’s Reconstruction Efforts in Nagorno-Karabakh*. https://eurasianet.org
5. Freedom House. (2022). *Nagorno-Karabakh: Post-Conflict Reconstruction and Human Rights*. https://freedomhouse.org
6. Council on Foreign Relations. (2023). *Azerbaijan’s Post-War Recovery in Karabakh*. https://www.cfr.org
7. Institute for the Study of War. (2025). *Iran-Israel Conflict: Regional Implications*. https://www.understandingwar.org
8. Stimson Center. (2025). *South Caucasus Geopolitics and Misinformation*. https://www.stimson.org
9. Middle East Institute. (2022). *Azerbaijan-Israel Relations: Energy and Security*. https://www.mei.edu
10. Atlantic Council. (2023). *Azerbaijan’s Strategic Alliances and Regional Stability*. https://www.atlanticcouncil.org
11. Agora International Journal of Economical Sciences. (2024). *The Zangezur Corridor: Opportunities and Challenges*. https://www.agorajournal.org
12. Russian Journal of International Relations. (2023). *Iran’s Concerns over the Zangezur Corridor*. https://russianjournal.ir
13. E-International Relations. (2022). *Ethnic Identity and Geopolitics in the South Caucasus*. https://www.e-ir.info
14. Journal of Politics and Public Policy. (2023). *Iran’s Assimilation Policies and Azerbaijani Identity*. https://www.jppp.org
مرکز مطالعات اقتصادی و اجتماعی ملل ایران
زیر نظر: آیدین عدالت
